Własność intelektualna – czyli ile jest dzisiaj IP w nowych technologiach i przemyśle kreatywnym?

IP Day – z inicjatywy World Intellectual Property Organization (WIPO) 26 kwietnia jest Światowym Dniem Własności Intelektualnej

Własność intelektualna (ang. intellectual property – IP) szczególnie dzisiaj odgrywa istotną rolę w kontekście globalnego rozwoju. Rolę tę będzie nadal zwiększać, stając się coraz częściej określana prawem nowych technologii oraz będąc podstawą budowy przemysłu kreatywnego. Warunkiem osiągania przez przedsiębiorstwa sukcesu jest bowiem podejmowanie strategicznych decyzji gospodarczych w oparciu o dostarczone dane i umiejętności ich ekonomicznej analizy. Realizacji tego zadania służą m.in. narzędzia sztucznej inteligencji, które są wykorzystywane do tworzenia i zarządzania własnością intelektualną. Niewątpliwie przewagę będą w przyszłości osiągać tylko te przedsiębiorstwa, które stawiają na innowacyjność. Innowacje można wspierać, udzielając własności przemysłowej ochrony – patentując wynalazki czy rejestrując wzory użytkowe i przemysłowe. W obszarze AI i w sektorze kreatywnym większe znaczenie będą miały natomiast modele ochrony oparte na prawach autorskich i prawach pokrewnych. Obok stosunkowo nowych podstaw ochrony prawnej, jak w przypadku baz danych, dużą wagę będzie miało poszukiwanie skutecznej ochrony interesów za pomocą roszczeń deliktowych. Przykład ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa na podstawie przepisów ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji dowodzi, że metoda oparta na możliwości uzyskiwania zakazów lub odszkodowań z tytułu czynów niedozwolonych stanowi nie tylko komplementarny, ale i konkurencyjny sposób ochrony własności intelektualnej.

Nie można też zapomnieć, że dla każdego z nas rezultaty pracy intelektualnej, takie jak literatura, muzyka, film, programy i gry komputerowe, a także design i moda, powinny stanowić przykłady dóbr niematerialnych, które zmieniają społeczeństwa i jednocześnie mają ciągle rosnące znaczenie ekonomiczne. Dostrzec należy w tym miejscu przede wszystkim nowe narzędzia i platformy komunikacji, w szczególności w świetle możliwości, jakie wiążą się z rozwojem mediów społecznościowych. Konieczne staje się więc dostosowywanie zasad korzystania z własności intelektualnej i jej nowych postaci do współczesnych standardów technologicznych, potrzeb użytkowników i gwarancji ochrony dla właścicieli praw. Podkreślając znaczenie IP w kontekście pracy twórców i wynalazców, należy ponadto zwrócić uwagę zarówno na wpływ innowacyjności i wynalazczości na gospodarkę, jak i twórczości artystycznej na kulturę. Nowoczesne technologie i biznes są przez IP ściśle ze sobą powiązane. W podobny sposób własność intelektualna, dzięki projektom realizowanym w kulturze i nauce, odgrywa znaczącą rolę w rozwoju przemysłu kreatywnego, w edukacji i w sektorze rozrywki.

Przy okazji IP Day warto więc ponownie przedstawić przedmioty własności intelektualnej i korzyści płynące z ich ochrony. Aktualną odpowiedź znaleźć powinno również pytanie, jak IP wpływa na gospodarkę w kontekście innowacyjności w Europie i w Polsce. Na omówienie – jako ważne wyzwanie, z którym prawo własności intelektualnej mierzy się na co dzień – zasługują również sposoby zwalczania towarów podrobionych i pirackich. Komentarza wymagają także przepisy wprowadzające w Polsce sądy do spraw własności intelektualnej – warto ustalić, czy rozwiązywanie sporów z obszaru IP stanie się proste i skuteczne. W tym dniu nie może też zabraknąć pytań o przyszłość IP, a ściślej o to, czy nowe technologie przyniosą rewolucję w regulacjach dotyczących IP, czy może jednak regulacje IP będą nadążać za rozwojem nowych technologii.

Podsumowaniem i jedną z konkluzji IP Day może być natomiast stwierdzenie, że podobnie jak innowacje uważa się za główny czynnik budowania przewagi konkurencyjnej, tak poziom ochrony własności intelektualnej pozwala zmierzyć międzynarodową konkurencyjność gospodarek narodowych.  Kryteria, dzięki którym można wskazać kraje dysponujące skuteczną ochroną własności intelektualnej, pozwalają m.in. przesądzić o atrakcyjności danego rynku dla zagranicznych inwestycji. IP Day jest więc dobrą okazją do przypomnienia o celowości budowania nowoczesnego systemu ochrony własności intelektualnej oraz tworzenia innowacyjnej i kreatywnej gospodarki. 

Jak w praktyce zmienia się prawo własności intelektualnej

Pierwsze przejawy ochrony własności intelektualnej pojawiły się już parę dobrych wieków temu. Nie cofając się jednak aż tak daleko, powinniśmy wrócić na chwilę do roku 1883, w którym podpisano najważniejszy akt prawny z punktu widzenia ochrony własności przemysłowej – konwencję paryską. Akt ten, będący umową międzynarodową, obowiązuje oczywiście do dzisiaj i nieraz stosuje się go (przynajmniej pomocniczo) do wykładni pojęć lub zasad rządzących tą dziedziną prawa. W roku 2020 można zadać sobie jedno pytanie: czy podstawowy akt prawa własności przemysłowej jest nadal aktualny?

Pytanie to jest szczególnie zasadne, jeśli weźmiemy pod uwagę zakres ochrony własności przemysłowej określony w konwencji. Wskazano w niej, że „przedmiotem

ochrony własności przemysłowej są patenty na wynalazki, wzory użytkowe, rysunki i modele przemysłowe, znaki fabryczne lub handlowe, nazwa handlowa i oznaczenia pochodzenia lub nazwy pochodzenia, jak również zwalczanie nieuczciwej konkurencji”.

Przedmiot ochrony własności przemysłowej nie zmienił się od czasu przyjęcia konwencji paryskiej – nie dodano żadnego do przywołanego wyżej katalogu „nowego prawa” (w przepisach polskich jest jeden wyjątek – prawo ochronne do topografii układu scalonego – którego znaczenie jest jednak marginalne). Warto jednak prześledzić, czy nastąpiły zmiany w obrębie samego przedmiotu prawa własności przemysłowej i na czym ewentualnie mogą one polegać. Na potrzeby niniejszego opracowania z katalogu określonego w konwencji paryskiej wybrano znaki towarowe.

Znaki fabryczne lub handlowe, czyli znaki towarowe

Regulacja znaków towarowych  przeszła w ostatnich latach prawdziwą rewolucję, która objęła nawet samą definicję znaku towarowego. Dzisiaj za znak możemy uznać każde oznaczenie, które da się przedstawić w rejestrze znaków w sposób nie budzący wątpliwości co do zakresu jego ochrony (a dokładniej w sposób pozwalający właściwym organom i odbiorcom na ustalenie jednoznacznego i dokładnego przedmiotu ochrony udzielonej właścicielowi tego znaku towarowego) i które odróżnia towary jednego przedsiębiorcy od towarów drugiego przedsiębiorcy. Poprzednia regulacja przez wiele lat wymagała, aby oznaczenie mające uzyskać prawo ochronne jako znak towarowy dało się przedstawić graficznie. W następstwie wspomnianej reformy esencja znaku towarowego nie uległa zmianie – nadal musi to być oznaczenie odróżniające towar na rynku. Jeśli jednak chodzi już o formę tego oznaczenia, zgłaszający uzyskali dużą dowolność, a ogranicza ich jedynie sposób przedstawienia znaku w odpowiednich rejestrach. Zmiana definicji znaku towarowego niewątpliwie stanowiła odpowiedź na potrzeby rynku – wyróżnienie towarów na rynku nie następuje już tylko za pomocą „nieśmiertelnego” logo, a rozwój nowoczesnych technologii musiał w końcu znaleźć odzwierciedlenie w regulacji dotyczącej znaków. Wniosek, jaki można wysunąć, obserwując działania zgłaszających, jest jeden: znaki towarowe stają się coraz bardziej skomplikowanym tworem. Tę tendencję obrazują najnowsze zgłoszenia ujawnione w Urzędzie Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej (EUIPO), których wybór przedstawiamy poniżej.

Znaki trójwymiarowe

Znaki multimedialne

Znaki będące wzorem

Znaki pozycyjne (chroniące umiejscowienie konkretnego elementu w całości produktu)

Znaki ruchome (chroniące określone oznaczenie w połączeniu z sekwencją ruchów)

Z powyższego – bardzo ograniczonego – przeglądu oraz z obserwacji najnowszych zgłoszeń dotyczących znaków towarowych płyną kolejne wnioski. Znak towarowy zaczyna pełnić wiele innych funkcji niż tylko wyróżnienie produktów w obrocie. W przypadku niektórych zgłoszeń z ochrony właściwej znakom towarowym bez wątpienia zaczynają korzystać utwory w rozumieniu prawa autorskiego, i to w szczególności utwory multimedialne. Tendencję do „przenoszenia” ochrony właściwej dla innych przedmiotów prawa własności intelektualnej na znaki towarowe widać zresztą coraz wyraźniej – wśród przedstawionych powyżej znaków towarowych z łatwością można odnaleźć takie, dla których właściwszą formą zgłoszenia byłby wzór przemysłowy lub nawet patent.  To zjawisko musi nasuwać kolejne pytanie: czy faktycznie wszystkie z wyżej wymienionych zarejestrowanych znaków unijnych cechują się niezbędną zdolnością odróżniającą, czyli czy będą prawidłowo odróżniać towar jednego przedsiębiorcy od towarów drugiego przedsiębiorcy?

Rozszerzenie możliwości przedstawienia znaku towarowego prowadzi również do sytuacji, w której utrudnione może być określenie, co tak naprawdę jest znakiem towarowym lub jego elementem wyróżniającym. Tego rodzaju wątpliwości niosą za sobą bardzo poważne konsekwencje dla faktycznego zakresu ochrony takich oznaczeń oraz dla możliwości dochodzenia roszczeń opartych na nietypowych znakach towarowych.