Skala dezinformacji rozpowszechnianej w Internecie jest powszechnie uważana za jedno najważniejszych wyzwań, jeżeli chodzi o zapewnienie użytkownikom odpowiednich warunków korzystania z sieci.

W poszczególnych państwach Unii Europejskiej od lat uchwalane były różnego rodzaju akty prawne, które miały ograniczyć ryzyka związane z dezinformacją. Na poziomie Unii Europejskiej fundamentalną zmianę przyniosło uchwalenie Rozporządzenie pod tytułem Akt o usługach cyfrowych, który po raz pierwszy w skali całej Unii Europejskiej wprowadziło prawne obowiązki dotyczące zwalczania dezinformacji, a także odpowiedzialności w przypadku niewykonania tych obowiązków przez ich adresatów. W stosunku do największych platform i wyszukiwarek internetowych, przepisy te zaczęły obowiązywać od 25 sierpnia 2023 r., natomiast w stosunku do pozostałych – od dnia 17 lutego 2024 r.

Poniżej zostanie podane dziesięć najważniejszych informacji dotyczących zwalczania dezinformacji na gruncie Aktu o usługach cyfrowych.

1. Dezinformacja – definicja i rodzaje szkód na gruncie dokumentów Unii Europejskiej.

Działania dezinformacyjne podejmowane są z różnych powodów – głównie dla realizacji celów politycznych i/lub chęci osiągnięcia zysku ekonomicznego.  Ich wynikiem może być wywołanie:

  • szkody publicznej (np. naruszenie demokratycznego procesu wyborczego),
  • szkody osobowej (np. naruszenie dobrego imienia konkretnej osoby).

Postulaty zwalczania dezinformacji pojawiają się już od lat w różnych dokumentach Unii Europejskiej (UE). Zgodnie z nimi, dezinformacja jest rozumiana jako  „świadome rozpowszechnianie nieprawdziwych lub wprowadzających w błąd informacji, mające na celu podważanie zaufania do instytucji, społeczeństw i konkretnych ludzi”. W powyższym kontekście, w dotychczasowych dokumentach UE koncentrowano się na zapobieganiu szkodzie publicznej. Warto w związku z tym zauważyć, że w przypadku niektórych ustawodawstw krajowych środki zwalczania dezinformacji obejmują również zapobieganie szkodom osobowym. Takie rozwiązanie przyjęto również w przygotowanym przez polskie Ministerstwo Sprawiedliwości projekcie ustawy o ochronie wolności słowa w internetowych serwisach społecznościowych.

2. Dezinformacja na gruncie AUC.

Jednym z głównych celów uchwalenia AUC było zapewnienie „bezpiecznego, przewidywalnego i budzącego zaufanie środowiska internetowego” (art.1.1), w zakresie tego zadania bezspornie mieści się również zwalczanie dezinformacji, o czym świadczy użycie tego terminu w kilkunastu motywach preambuły Aktu o Usługach Cyfrowych.

W przepisach Aktu o usługach cyfrowych nie zawarto definicji legalnej dezinformacji. Konsekwencją jest ryzyko fragmentaryzacji jej zwalczania w poszczególnych państwach Unii Europejskiej. W stosunku bowiem do pośredników internetowych innych niż bardzo duże platformy internetowe lub bardzo duże wyszukiwarki internetowe, obowiązek usuwania treści dotyczy tylko treści nielegalnych, tymczasem nie we wszystkich państwach Unii Europejskiej dezinformacja jest zakazana przepisami prawa (zob. szerzej pkt 4 poniżej).

3. Dwa podstawowe sposoby zwalczania dezinformacji w AUC.

Na gruncie Aktu o usługach cyfrowych wyróżnić można dwa podstawowe sposoby zwalczania dezinformacji:

  • jako nielegalnych treści w rozumieniu AUC, których obowiązek zwalczania dotyczy wszystkich pośredników internetowych,
  • jako treści szkodliwych społecznie odnośnie których w AUC nałożono szczególne obowiązki na wybraną tylko kategorię pośredników internetowych („bardzo duże platformy internetowe”, „bardzo duże wyszukiwarki internetowe”).

4. Obowiązek zwalczania dezinformacji jako nielegalnych treści w rozumieniu AUC.

Zgodnie z art.3 h) Aktu o usługach cyfrowych, nielegalne treści w rozumieniu AUC to „informacje, które same w sobie lub przez odniesienie do działania, w tym sprzedaży produktów lub świadczenia usług, nie są zgodne z prawem Unii lub z prawem jakiegokolwiek państwa członkowskiego, które jest zgodne z prawem Unii, niezależnie od konkretnego przedmiotu lub charakteru tego prawa” .

Tak jak wspomniano powyżej, nie we wszystkich państwach Unii Europejskiej te same treści uznane są za nielegalne. W konsekwencji, dane treść może być objęte obowiązek usunięcia w jednym państwie i jednocześnie może być rozpowszechniana w innym państwie (np. Polska nie przyjęła ustawodawstwa, które zakazuję publicznego informowania o rzekomo szkodliwych efektach szczepionki na COVID-19).

Z punktu widzenia zwalczania dezinformacji, istotne jest, że w  przypadku uznania dezinformacji za treści nielegalne w rozumieniu ustawodawstwa danego państwa UE, wszyscy pośrednicy internetowi, w tym platformy internetowe, mają obowiązek podjęcia działań zmierzających do ich usunięcia pod rygorem nałożenia kar pieniężnych jako sankcji administracyjnych.

5. Instrumenty w AUC mające na celu zwalczanie dezinformacji jako nielegalnych treści.

Na gruncie AUC wyróżnić należy następujące instrumenty prawne mające na celu zwalczanie nielegalnych treści:

  • obowiązek podjęcia działań przeciwko nielegalnym treściom na podstawie nakazu wydanego przez odpowiednie organy sądowe lub administracyjne (art.9 ust.1 AUC),
  • obowiązek zorganizowania przez pośredników internetowych mechanizmów umożliwiających dowolnej osobie lub dowolnemu podmiotowi zgłoszenia określonych informacji, które dana osoba lub dany podmiot uważają za nielegalne treści (mechanizm zgłaszania i działania) – art.16 AUC,
  • obowiązek zapewnienia priorytetowej obsługi zgłoszeń przez podmioty określane jako zaufane podmioty sygnalizujące, działające w wyznaczonych dziedzinach, w których dysponują wiedzą ekspercką (art.22 AUC).

6. Dezinformacja a zakaz targetowanej reklamy opartej na profilowaniu danych wrażliwych

W Akcie o usługach cyfrowych wprowadzono również regulację prawną dotyczącą reklamy internetowej, która również może wpłynąć na zmniejszenie skali rozpowszechniania informacji  o charakterze dezinformacji.

W art.26 ust.3 AUC wprowadzono bowiem zakaz prowadzenia targetowanej reklamy opartej na profilowaniu danych wrażliwych w rozumieniu art. 9 RODO. Za tego rodzaju dane  w rozumieniu tego przepisu rozumiane są między innymi informacje o „poglądach politycznych”.

7. Dezinformacja i AUC – obowiązki bardzo dużych platform internetowych (VLOPs) oraz bardzo dużych wyszukiwarek internetowych (VLOSEs).

W stosunku do niektórych platform nałożono również obowiązek zapobiegania rozpowszechnianiu danych szkodliwych, które niekoniecznie muszą być równocześnie treściami nielegalnymi w świetle przepisów prawa Unii Europejskiej lub prawa krajowego poszczególnych państw Unii Europejskiej. Chodzi tu w szczególności o pośredników internetowych, którzy uzyskali status „bardzo dużych platform internetowych” (Very Large Online Platform, VLOP) lub „bardzo dużych wyszukiwarek internetowych” (Very Large Online Search Engine, VLOSE), ponieważ mają średnią liczbę miesięcznie aktywnych odbiorców usługi w Unii Europejskiej wynoszącą co najmniej 45 mln i które w związku z tym zostały wskazane przez Komisję Europejską.

Na VLOPs oraz VLOSEs nałożono dwa dodatkowe, w stosunku do innych pośredników internetowych, obowiązki kluczowe z punktu widzenia zwalczania dezinformacji:

  • obowiązek oceny ryzyka systemowego wynikającego z projektu, funkcjonowania i korzystania z ich usług, a także z potencjalnego nadużywania usług przez odbiorców usługi (art.34); oceniając ryzyko systemowe powinni skupić się na systemach lub innych elementach, które mogą przyczynić się do powstania ryzyka, w tym na wszystkich systemach algorytmicznych, które mogą być istotne, w szczególności na swoich systemach rekomendacji i systemach reklamowych,
  • obowiązek podjęcia środków zwalczających zidentyfikowane ryzyka systemowe (art.35).

8. Dezinformacja jako ryzyko systemowe w rozumieniu AUC.

W świetle przepisów AUC, dezinformacja może potencjalnie stanowić przede wszystkim dwa ryzyka systemowe określone w przepisach Aktu o usługach cyfrowych:

  • ryzyka dotyczy faktycznego lub przewidywalnego negatywnego wpływu na procesy demokratyczne, dyskurs obywatelski i procesy wyborcze, a także na bezpieczeństwo publiczne (motyw nr 82),
  • ryzyka wynika z podobnych obaw związanych z projektowaniem i funkcjonowaniem bardzo dużych platform internetowych i bardzo dużych wyszukiwarek internetowych lub korzystaniem z nich, w tym poprzez manipulację, co ma faktyczny lub przewidywalny negatywny wpływ na ochronę zdrowia publicznego, małoletnich oraz poważne negatywne konsekwencje dla fizycznego i psychicznego dobrostanu osoby, lub na przemoc ze względu na płeć. Takie ryzyko może również wynikać ze skoordynowanych kampanii dezinformacyjnych dotyczących zdrowia publicznego lub z projektowania interfejsów internetowych, które mogą stymulować uzależnienia behawioralne u odbiorców usług w przypadku identyfikacji w/w ryzyk systemowych, VLOP i VLSE mają obowiązek podjęcia odpowiednich działań, pod rygorem nałożenia kar pieniężnych motyw nr 83).

9. Zwalczanie dezinformacji – dodatkowe obowiązki VLOPs i VLOSEs.

W Akcie o usługach cyfrowych przewidziano również dodatkowe obowiązki, które mogą mieć znaczenie dla zwalczania dezinformacji przez VLOP oraz VLOSE.

 Zgodnie z motywem nr 108 AUC, Komisja Europejska może wystąpić z inicjatywą opracowania dobrowolnych protokołów kryzysowych w celu skoordynowania szybkiej, zbiorowej i transgranicznej reakcji w środowisku internetowym. Może mieć to miejsce na przykład wtedy, gdy platformy internetowe są nadużywane do szybkiego rozpowszechniania nielegalnych treści lub dezinformacji lub gdy zachodzi potrzeba szybkiego rozpowszechnienia wiarygodnych informacji. 

 Z kolei, zgodnie z art.37 AUC, dostawcy bardzo dużych platform internetowych i bardzo dużych wyszukiwarek internetowych na własny koszt mają obowiązek co najmniej raz w roku poddają się niezależnym audytom, których celem jest ocena wypełniania obowiązków, określonych między innymi w punktach 7-8 powyżej.

10. AUC a Wzmocniony Kodeks Zwalczania Dezinformacji przyjęty przez Komisję Europejską.

We wrześniu 2018 r. Komisja Europejska zatwierdziła Kodeks postępowania w zakresie zwalczania dezinformacji. Przystąpienie do Kodeksu jest dobrowolne, a jego sygnatariuszami są największe firmy internetowe, jak również organizacje branżowe .

Zmieniony, tzw. Wzmocniony Kodeks postępowania w zakresie dezinformacji został podpisany i przedstawiony w dniu 16 czerwca 2022 r. przez 34 sygnatariuszy.

Działania prowadzone w ramach Kodeksu będą uzupełniać realizację wymagań określonych w  AUC.

Przystąpienie do Kodeksu może również stanowić dowód wypełnienia obowiązków nałożonych w AUC na VLOPs oraz VLOSEs.

Kodeks może stać się także kodeksem postępowania na mocy art. 45 AUC w odniesieniu do bardzo dużych platform internetowych i wyszukiwarek internetowych, które podpisały zobowiązania i stosują środki zawarte w tym Kodeksie.