Ustawa o artystach zawodowych to rządowy projekt, który ostatnio trafił wreszcie do Sejmu, a obecnie został przekazany do konsultacji w różnych organach państwa[1]. Ustawa ta jest potrzebna by ucywilizować status artystów w aspekcie zabezpieczenia socjalnego. O jej przyjęcie zabiegają od lat środowiska artystyczne.

W przygotowanym przez MKiDN projekcie wskazano, że w ustawie: „[…] chodzi o włączenie artystów do powszechnego systemu ubezpieczeń emerytalnych, rentowych i zdrowotnych z jednoczesnym zapewnieniem im mechanizmu wsparcia przy opłacaniu składek”. Taki jest zatem podstawowy cel ustawy.

Projektowane przepisy definiują zwłaszcza kategorię artystów zawodowych i ich działalność, podkreślając, że: „artyście zawodowemu zostaną przyznane uprawnienia bez względu na to, czy w świetle prawa autorskiego danej osobie przynależą prawa twórcy, czy prawa pokrewne do wykonywanego dzieła sztuki (utworu)”.

Wprowadzenie

W świetle preambuły Projektu ustawy o artystach zawodowych[2] uznaje się za konieczne stworzenie przez Państwo Polskie odpowiednich warunków realizacji kulturowej i społecznej misji artystów – uwzględniając wolność i autonomię twórczości oraz powszechny dostęp do dóbr kultury ustanawia się szczególne regulacje (zawarte w Projekcie)[3].

Ustawa określa (art. 1) w szczególności: ustrój i organizację Polskiej Izby Artystów; status i zadania organizacji reprezentatywnych; zasady i sposób potwierdzania oraz aktualizacji uprawnień artysty zawodowego.

Przedmiot regulacji – pojęcia

W rozumieniu Ustawy (por. art. 2 – słowniczek), użyte w ustawie (wybrane) określenia oznaczają:

1) artysta zawodowy – osobę wykonującą zawód artystyczny, której uprawnienia zostały potwierdzone na zasadach określonych w ustawie;

2) zawód artystyczny – działalność twórczą lub artystyczne wykonania, nawet jeżeli nie prowadzą one do stworzenia lub wykonania utworu[4], obejmujące w szczególności czynności związane z powstawaniem dzieła, w tym próby do występów i same występy[5]

3) organizacja reprezentatywna – organizację obsługującą ponad 10% artystów zawodowych w danym zawodzie artystycznym, dla którego mierzona jest reprezentatywność[6],

4) obsługiwanie artysty zawodowego przez organizację reprezentatywną – wykonywanie przez organizację reprezentatywną czynności związanych z wydawaniem poświadczenia o dorobku artystycznym oraz reprezentowanie jego interesów w trakcie wyboru przedstawicieli do Rady Polskiej Izby Artystów;

5) rejestr artystów – rejestr utworzony w celu realizacji zadań określonych w Ustawie.

Utworzenie Polskiej Izby Artystów

Ustawą powołuje się Polską Izbę Artystów (dalej: „Izba”) z siedzibą w Warszawie (art. 3), która będzie państwową osobą prawną pod nadzorem MKiDN. Do zadań Izby ma należeć m.in. (art. 4): rozpatrywanie spraw związanych z potwierdzaniem i aktualizacją uprawnień artysty zawodowego; przyznawaniem dopłat do składek (na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne; dalej: „Dopłata”); wsparcie socjalne artystów; przyznawanie stypendiów; wydawanie Karty Artysty Zawodowego („Karta”); prowadzenie badań dotyczących artystów.

W Radzie Izby zasiądą przedstawiciele organizacji reprezentujących artystów czy MKiDN.

Organizacje reprezentatywne

Zgodnie z art. 21 Projektu, organizacje reprezentatywne są uprawnione zwłaszcza do: potwierdzania udokumentowanego dorobku artystycznego dla zawodów artystycznych, w których są reprezentatywne.

Zgodnie z Projektem, artysta zawodowy może być obsługiwany (reprezentowany) jednocześnie przez jedną organizację reprezentatywną, ale artysta zawodowy nie musi być jej członkiem.

Organizację reprezentatywną wpisuje do systemu Dyrektor Izby. Wpis umożliwia wybór organizacji przez artystów, ze skutkiem co do zasady natychmiastowym. Wybory dokonane przez artystów zawodowych wywołują skutek, gdy ich liczba spowoduje, że dana organizacja spełnia kryteria reprezentatywności.

Organizacja reprezentatywna potwierdza, na wniosek, dorobek artystyczny osoby zainteresowanej (art. 24), wydając poświadczenie (potwierdza albo odmawia). Od poświadczenia odmownego można odwołać się do Rady Izby.

Potwierdzając dorobek, organizacja uwzględnia m.in.:

– profesjonalizm dorobku artystycznego;

– aktywność artysty na profesjonalnym rynku sztuki;

– znaczenie dorobku artysty dla danego zawodu artystycznego; 

– intensywność działalności artystycznej, wskazującą na jej zawodowych charakter.

Podmioty

Od strony podmiotowej Ustawa dotyczy zdefiniowanych w art. 2 artystów zawodowych, niezależnie od tego czy efektem ich działalności są utwory w rozumieniu prawa autorskiego. Mogą to być autorzy dzieł (np. pisarze, reżyserzy, kompozytorzy) czy artyści wykonawcy (np. aktorzy, mimowie, wykonawcy muzyki).

Potwierdzanie uprawnień artysty zawodowego

W świetle art. 28 określone w ustawie uprawnienia artysty zawodowego przysługują osobom fizycznym, które mają udokumentowany dorobek, potwierdzony przez organizację reprezentatywną. Uprawnienia mogą zostać zaktualizowane na wniosek artysty (po 3 latach; art. 31).

Według komentatorów[7] nowe przepisy przewidują, że każda działalność artystyczna ma charakter twórczy bez względu na fakt, czy w świetle prawa autorskiego artyście przysługują autorskie prawa majątkowe („twórcy”) czy prawa pokrewne („wykonawcy”; tj. artysty wykonawcy). Konsekwencją tego będzie wprowadzenie 50 proc. kosztów uzyskania przychodu z działalności artystycznej dla wszystkich artystów zawodowych[8].

Uprawnienia artysty zawodowego

Uprawnienia artystów zawodowych to (art. 41): wspomniane uprawnienia podatkowe[9]; prawo do opłacania składek na ubezpieczenie społeczne lub zdrowotne; prawo do Dopłaty; uprawnienia wynikające z Karty.

W Ustawie określone zostały zasady dostępu artystów zawodowych do systemu ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych, dostosowane do funkcjonowania systemu ubezpieczeń. Artysta zawodowy, który nie ma tytułu z innego źródła, np. działalności gospodarczej czy stosunku pracy, będzie opłacał składki liczone od podstawy ich wymiaru nie wyższej niż płaca minimalna[10].

Artystom zawodowym, opłacającym składki na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne z tytułu posiadania aktualnych uprawnień artysty zawodowego na podstawie przepisów odrębnych, których przeciętny miesięczny przychód był niższy niż 80% przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w poprzednim roku kalendarzowym, przyznaje się na wniosek Dopłatę (od 20% do 80% obowiązkowych składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe oraz składki na ubezpieczenie zdrowotne). Pozostałą część składki obowiązany jest opłacić artysta zawodowy.

Artystom zawodowym przyznaje się (art. 43) dodatkowo wsparcie w postaci:

1) wsparcia socjalnego;

2) stypendiów dla wyróżniających się artystów zawodowych.

Wsparcie socjalne ma formę jednorazowej zapomogi w wysokości od 1 000 do 10 000 zł i jest przyznawane artystom zawodowym, którzy znaleźli się w trudnej sytuacji materialnej. Stypendium zaś jest pomocą finansową przyznawaną artystom zawodowym, którzy osiągnęli indywidualne sukcesy artystyczne.

Artystom zawodowym wydaje się Kartę potwierdzającą ich uprawnienia (art. 47). Karta jest środkiem identyfikującym artystę zawodowego, poświadczającym jego uprawnienia (w formie tradycyjnej bądź elektronicznej). Karta Artysty Zawodowego umożliwi tworzenie udogodnień, ulg i ofert adresowanych do tej grupy zawodowej[11].

Kwestie intertemporalne

Ustawa co do zasady ma wejść w życie w dniu 1.10.2024 r. (art. 77).

Wnioski i uwagi

Na ustawę o artystach zawodowych od lat czekają osoby wykonujące zawody artystyczne. Potrzeba takiej regulacji „ochronnej” ujawniła się silnie w czasie pandemii Covid-19. Wielu bowiem artystów utraciło wtedy (czasowo) źródła zarobku. Ponadto dotkliwie i już od dawna ujawnia się potrzeba zabezpieczenia socjalnego artystów, którzy często pracują na zasadzie nieoskładkowanej umowy o dzieło, a jedynie stosunkowo nieliczni mają etaty (np. w teatrze, filharmonii)[12].

[1] Do prezentowania stanowiska rządu w tej sprawie w toku prac parlamentarnych został upoważniony Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego (dalej: „MKiDN”).

[2] Por. projekt ustawy o artystach zawodowych, RM-0610-101-23, ost. modyf. 27.11.2023; 01-12-2023 skierowany do konsultacji (m.in.: SN, KIG, KRRiTV, NRA, NBP, UODO i ZUS); https://orka.sejm.gov.pl/Druki10ka.nsf/Projekty/10-020-12-2023/$file/10-020-12-2023.pdf (otwarcie w dniu 12.12.2023.); dalej jako: „Projekt” lub „Ustawa”.

[3] Por. też https://artystazawodowy.pl/.

[4] W rozumieniu ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2022 r. poz. 2509).

[5] Prowadzone w następujących dziedzinach: muzyce, sztukach wizualnych, sztukach performatywnych, sztukach cyrkowych, teatrze, filmie, literaturze, tańcu, twórczości ludowej oraz z rozporządzaniem tym dziełem.

[6] Bądź, jeżeli nie ma tak licznej organizacji, organizację obsługującą największą liczbę artystów zawodowych w danym zawodzie artystycznym, dla którego mierzona jest reprezentatywność.

[7] Artykuł w Dzieje.pl z 27.11.2023.; G. Janikowski, A. Kruszyńska, https://dzieje.pl/kultura-i-sztuka/do-sejmu-wplynal-projekt-ustawy-o-artystach-zawodowych.

[8] Por. G. Janikowski, A. Kruszyńska, op.cit.

[9] Na zasadach określonych w przepisach odrębnych.

[10] Por. G. Janikowski, A. Kruszyńska, op.cit.

[11] Zob. G. Janikowski, A. Kruszyńska, op.cit.

[12] https://artystazawodowy.pl/materialy-do-pobrania (Raport SWPS).