Ustawa o zapewnianiu o dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (dalej: Ustawa o dostępności; Ustawa)[1] nie przeniknęła, jak się wydaje, do powszechnej świadomości publicznej, w tym osób, dla których mają z niej wynikać istotne korzyści. Warto zatem uświadomić i rozpropagować jej obowiązywanie.

Wprowadzenie

Przedmiotowa ustawa – Ustawa o dostępności – w aktualnej wersji obowiązuje od kilku lat. Zawiera ona regulacje określające środki służące zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami oraz obowiązki podmiotów publicznych w tym zakresie. Jednakże w zakresie dostępności cyfrowej dodatkowo stosuje się przepisy ustawy z dnia 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych[2].

Warto zatem przybliżyć podstawowe założenia wspomnianej regulacji, która dotyczy, jak się okazuje, szerokich kręgów podmiotów (zobowiązanych i uprawnionych). Parafrazując określenie przedmiotu regulacji, Ustawa o dostępności dotyczy usuwania barier, które utrudniają funkcjonowanie osobom ze szczególnymi potrzebami.

Przedmiot regulacji

W rozumieniu Ustawy (por. art. 2 – słowniczek), bariera to przeszkoda lub ograniczenie architektoniczne, cyfrowe lub informacyjno-komunikacyjne, które uniemożliwia lub utrudnia osobom ze szczególnymi potrzebami udział w różnych sferach życia na zasadzie równości z innymi osobami. Bariery, które należy eliminować, mogą być zatem różnego rodzaju: architektoniczne (utrudniające poruszanie się), cyfrowe czy też informacyjno-komunikacyjne.

W tym kontekście „dostępność” oznacza dostępność architektoniczną, cyfrową oraz informacyjno-komunikacyjną, co najmniej w zakresie określonym przez minimalne wymagania[3]. Dostępność ta może być efektem uwzględnienia uniwersalnego projektowania[4] albo zastosowania racjonalnego usprawnienia[5].

Kluczowe dla stosowania ustawy jest też pojęcie „osoba ze szczególnymi potrzebami”, a zatem osoba, która ze względu na swoje cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w których się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe środki w celu przezwyciężenia bariery, aby uczestniczyć w różnych sferach życia na zasadzie równości z innymi osobami. Nie są to tylko osoby z orzeczoną niepełnosprawnością (np. ruchową), ale i np. seniorzy, osoby w ciąży.

Podmioty

Od strony podmiotowej ww. regulację definiuje z jednej strony pojęcie wspomnianych osób ze szczególnymi potrzebami (beneficjentów), a z drugiej – tych podmiotów, na które nałożono obowiązek zapewnienia dostępności (art. 3 Ustawy).

Otóż obowiązek ten ustawodawca nałożył przede wszystkim na jednostki sektora finansów publicznych w rozumieniu art. 9 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych[6]. Ale też, przykładowo, na inne niż określone w art. 3 pkt 1) osoby prawne, utworzone w szczególnym celu zaspokajania potrzeb o charakterze powszechnym (pod dalszymi warunkami).

Podmiot publiczny zapewnia dostępność osobom ze szczególnymi potrzebami przez stosowanie uniwersalnego projektowania lub racjonalnych usprawnień (por. art. 4 ust. 1 Ustawy[7]), a ponadto podejmuje też działania w celu: (i) uwzględniania ich potrzeb w planowanej i prowadzonej przez ten podmiot działalności; (ii) usuwania barier, a także zapobiegania ich powstawaniu.

Minimalne wymagania

Minimalne wymagania służące zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami zostały określone w art. 6 Ustawy. W zakresie dostępności architektonicznej obejmują (przykładowo):

  • zapewnienie przestrzeni wolnych od barier;
  • instalację odpowiednich urządzeń/środków technicznych (np. wind);
  • informację o rozkładzie pomieszczeń;
  • zapewnienie możliwości ewakuacji w razie zagrożenia (np. pożaru).

Organ koordynujący

Organem koordynującym zapewnianie dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami jest Minister właściwy do spraw rozwoju regionalnego. Natomiast każdy organ władzy publicznej (w tym organ administracji rządowej i samorządowej, organ kontroli państwowej i ochrony prawa oraz sądy i trybunały) wyznacza co najmniej jedną osobę pełniącą funkcję koordynatora do spraw dostępności (art. 14 Ustawy).[8]

Ustawa wprowadza też możliwość certyfikacji (art. 15). Certyfikacja dostępności ma na celu potwierdzenie, czy podmiot, o którym mowa w art. 5 ust. 1 Ustawy, zapewnia dostępność osobom ze szczególnymi potrzebami. Dokumentem potwierdzającym spełnianie minimalnych wymagań, o których mowa w art. 6 Ustawy, jest certyfikat dostępności, zwany dalej w Ustawie „certyfikatem”. Jest on wydawany dla konkretnego podmiotu na okres czterech lat od dnia wydania (art. 19 Ustawy o dostępności).

Środki wymuszenia zapewnienia dostępności

Ustawa przewiduje pewne sposoby uzyskania realizacji obowiązków zapewnienia dostępności.

Zgodnie z art. 29 Ustawy każdy, bez konieczności wykazania interesu prawnego lub faktycznego, ma prawo poinformować podmiot publiczny o braku dostępności architektonicznej lub informacyjno-komunikacyjnej tego podmiotu. Jest to przewidziana w Ustawie forma sygnalizacji o braku spełnienia wymogów prawnych.

Ponadto osoba ze szczególnymi potrzebami lub jej przedstawiciel ustawowy, po wykazaniu interesu faktycznego, ma prawo wystąpić z wnioskiem o zapewnienie dostępności architektonicznej lub informacyjno-komunikacyjnej („wnioskiem o zapewnienie dostępności”, art. 30 Ustawy) do podmiotu publicznego, z działalnością którego jest związane żądanie zapewnienia dostępności zawarte we wniosku.

W przypadku gdy ww. podmiot nie zapewnił wnioskodawcy dostępności w terminie ustawowym, wnioskodawcy służy prawo złożenia skargi na brak dostępności („skarga”) do Prezesa Zarządu PFRON (art. 32 Ustawy). Okazuje się jednak (z informacji medialnych), że większość skarg na brak dostępności nie spełnia wymogów formalnych. Możliwe jest zastosowanie grzywny w celu przymuszenia do wykonania nakazu zapewnienia dostępności, wydanego przez ww. organ PFRON.

Ustawa przewiduje utworzenie tzw. Funduszu Dostępności (art. 35), który jest państwowym funduszem celowym. Jego środki przeznacza się na realizację zadań polegających na wsparciu działań w zakresie zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami lub jej poprawy, w szczególności w budynkach użyteczności publicznej oraz budynkach mieszkalnictwa wielorodzinnego. Ze środków Funduszu może zostać udzielone wsparcie podmiotowi, który zamierza zrealizować inwestycję w celu zapewnienia dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami lub jej poprawy, na podstawie umowy (art. 39 Ustawy).

Wnioski i uwagi

Omawiana Ustawa jest w praktyce bardzo potrzebna, nie jest ona jednak przedmiotem szerszej świadomości i debaty publicznej. W mediach zwrócono m.in. uwagę na brak dostępności biur poselskich i senatorskich, które niestety nie zostały formalnie objęte zakresem Ustawy. Jak wynika z praktyki, nie zapewniają one dostępności dla osób ze szczególnymi potrzebami[9]. Już wcześniejsze badania dotyczące biur poselskich i senatorskich jednoznacznie wskazują, że z ich dostępnością dla osób o szczególnych potrzebach nie jest dobrze.

Tomasz Przybysz-Przybyszewski, sekretarz Polskiego Forum Osób z Niepełnosprawnościami (PFON) podkreśla w wypowiedziach medialnych, że w niemal żadnym z takich biur nie było możliwości skorzystania z tłumacza języka migowego, a pętla indukcyjna dla osób słabosłyszących była pojęciem nieznanym. „Połowa biur była w zasadzie całkowicie niedostosowana. Mało tego, nawet jeśli biuro było niedostępne, to nie zawsze była możliwość spotkania się w innym miejscu. To jest absolutnie niepojęte, że finansowane z pieniędzy publicznych biura poselskie i senatorskie mogą być niedostępne dla osób z niepełnosprawnościami”[10].

W przestrzeni publicznej pojawił się zatem apel pn.: „Biura poselskie i senatorskie dostępne dla wszystkich”, który wpłynął do parlamentu w dniu 13 listopada 2023 r. „Chodzi o wszystkie elementy dostępności zawarte w ustawie o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, czyli dostępności architektonicznej, informacyjno-komunikacyjnej i cyfrowej. Obowiązek ten od 2019 r. dotyczy ponad 80 tys. podmiotów publicznych, ale niestety nie biura poselskie i senatorskie” – wskazuje Adam Zawisny z Instytutu Niezależnego Życia, inicjator apelu. Podpisało się pod nim ponad 120 organizacji i ruchów społecznych, instytucji oraz przedstawicieli świata nauki.

Jak nadmieniono w przywołanych wypowiedziach, trzeba pamiętać, że osoby ze szczególnymi potrzebami to nie tylko osoby z niepełnosprawnościami, ale też osoby starsze, kobiety w ciąży, rodzice z wózkiem czy osoba ze złamaną nogą, która czasowo potrzebuje dostosowań.

Autorzy apelu postulują, aby wymóg zapewnienia dostępności wpisany był do zarządzeń marszałków Sejmu i Senatu w sprawie warunków organizacyjno-technicznych tworzenia, funkcjonowania i znoszenia biur. „Wprowadzenie takiego wymogu będzie wypełnieniem obowiązku spoczywającego na członkach i członkiniach parlamentu w zakresie zapewniania równego dostępu wszystkim obywatelom. Będzie to również pierwszy krok do zawarcia takiego obowiązku na poziomie ustawowym np. w ustawie o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami”[11] – można przeczytać w ww. apelu. Jak wskazują jego autorzy, działania te będą wypełnieniem konstytucyjnych norm w zakresie niedyskryminacji, jak również zobowiązań wynikających z Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami[12].

[1] Por. ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, tekst jedn. Dz. U. z 2022 r. poz. 2240 (dalej: „Ustawa”; „Ustawa o dostępności”).

[2] Zob. ustawa z dnia 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych, Dz. U. poz. z 2019 r. 848 oraz z 2022 r. poz. 1002.

[3] Por. art. 6 Ustawy.

[4] Por. art. 2 pkt 4) Ustawy.

[5] Zob. art. 2 pkt 5) Ustawy.

[6] Por. art. 9 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 2022 r. poz. 1634, 1692, 1725, 1747, 1768 i 1964).

[7] Odnośnie innych podmiotów obowiązanych – zob. art. 5.

[8] Osoby pełniące taką funkcję pojawiły się też m.in. w jednostkach kultury, jak teatry, finansowanych ze środków publicznych.

[9] Por. https://www.prawo.pl/samorzad/biura-poselskie-a-obowiazek-zapewniania-dostepnosci,524103.html (dostęp: 24.11.2023.).

[10] Ibidem.

[11] Por. A. Zawisny, ibidem.

[12] Zwraca na to uwagę także adwokat Filip Rak w komentarzu do przedmiotowego artykułu, ibidem.